Κάθε φορά που ένα λογοτεχνικό έργο μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη, η πρόκληση
για την όσο πιο ακριβή μετάδοση του συναισθήματος του βιβλίου μεγαλώνει. Ειδικά
όταν αφορά ένα έργο το οποίο έχει καθολική ισχύ, πέρα από τα στενά εθνικά όρια
της Ιαπωνίας, ακριβώς όπως το θέμα που πραγματεύεται. Καθολική είναι η αλήθεια
του Χριστού, όπως λέει ο π.Ροντρίγκεζ, για αυτό και ξεπερνά τα όποια στενά
ιστορικά και πολιτικά σύνορα.
To ομώνυμο βιβλίο του Σουσάκου Εντο είναι συγκλονιστικό
. Γραμμένο με τη μορφή επιστολών περιγράφει όλη τη περιπέτεια, όλο το αγωνιώδες
οδοιπορικό των δύο αρχικά Ιησουιτών ιερέων , του Σεμπαστιάο Ροντρίγκεζ και του
Φρανσίσκο Γκάρπε, και του Ροντριγκεζ μόνο εντέλει, σε αναζήτηση του παλαιού
τους αγαπημένου δασκάλου στο τάγμα ,π.Φερειρα, ο οποίος αποστάτησε, πρόδωσε τη
πιστή του , και ζει σε καθεστώς ελεύθερης αιχμαλωσίας θα έλεγε κάποιος. Αλλά το
βιβλίο είναι και ένα οδοιπορικό , ένας κακοτράχαλος δρόμος με ανηφόρες και
κατηφόρες , στις πιο μύχιες σκέψεις ενός ανθρώπου σε σχέση με τη πιστή του και
σε ότι αφορά τη σχέση του με τους συνανθρώπους του.
Καταρχάς είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι έχει γυριστεί άλλη μια ταινία , με απόδοση
σεναρίου από τον ίδιο τον συγγραφέα , το 1971, σε σκηνοθεσία του Μασαχίρο
Σινόντα, ενός εκ των εκπροσώπων του Ιαπωνικού Νέου Κύματος στον κινηματογράφο.
Η πρώτη απόπειρα μεταφοράς του έργου μάλλον αποτυγχάνει να αποδώσει το πνεύμα
του βιβλίου στο πανί, αποδεικνύοντας τη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος, και
πάρα την ενεργό συμμετοχή του ιδίου του συγγραφέα στη διαδικασία της ταινίας.
Με μια μινιμαλιστική, αφαιρετική προσέγγιση, μη γραμμική αφήγηση κάποιες στιγμές,
κάποιες κομβικές αλλαγές από το βιβλίο , και άτυχες επιλογές στους ηθοποιούς οι
οποίοι παραείναι ξύλινοι για τα κυβικά του θέματος, δεν είναι δυνατόν κάποιος από
τους θεατές να εντρυφήσει στο δράμα του βιβλίου. Γενικά η προσέγγιση είναι λίγο
παραπάνω ...σιωπηρή από ότι χρειάζεται, μη δίνοντας χώρο στο πρωταγωνιστή να αναπτύξει
τις εσώτερες σκέψεις του, όπως τόσο όμορφα κάνει το βιβλίο . Η συγκεκριμένη ταινία
είναι λίγο παραπάνω Ιαπωνική από ότι πρέπει από πολιτισμικής πλευράς, όταν έρχεται
στις αλλαγές - προσθήκες , ενώ και ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί τη φιλική γλώσσα παραπάνω
από ότι πρέπει σε βάρος της θεατρικότητας , που είναι απαραίτητη σε εάν τέτοιο θέμα,
γεννώντας κάποια ενδιαφέροντα ερωτήματα , όπως αν είναι δυνατό να γίνει μια καλή
προσέγγιση ενός θρησκευτικού ζητήματος από εάν σκηνοθέτη, όχι άλλης ομολογίας απλά
, αλλά διαφορετικής εντελώς θρησκευτικής παράδοσης, συνηγορώντας με τα λόγια του π.Φερειρα ότι η Ιαπωνία είναι ένας βάλτος που δεν φυτρώνει τίποτα.
Στην αντίπερα όχθη , η προσέγγιση του
Σκορτσέζε είναι σχεδόν υποδειγματική. Σε αυτό προφανώς βοήθησε και η ίδια η καθολική πιστή του σκηνοθέτη, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την μεταφορά του βιώματος
στην οθόνη. Σκηνοθετικά αρίστη, πολύ λιγότερες αλλαγές στο πνεύμα του βιβλίου σενάριά,
σχετικά πετυχημένες επιλογές ηθοποιών αλλά και μια στερεοτυπική απεικόνιση κάποιων
βασικών Ιαπωνικών χαρακτήρων ( Ινόουε) . Μεταδίδεται τελικά η εσωτερική διαπάλη
του κεντρικού ηρώα και η σπαραχτική οδύνη μέσα από την οποία προσπαθεί να βρει
τη λύτρωση. Ασφαλώς θα μπορούσαν να έχουν ενσωματωθεί κάποια στοιχεία που απαλείφθηκαν
και θα βοηθούσαν στη μετάδοση του νοήματος καλύτερα. Δείχνει να αγνοεί κάπως το
κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, σε αντίθεση με την Ιαπωνική αντίστοιχη,, αν και κοινωνικοπολιτικά
στοιχεία υπάρχουν γενικά τόσο στο βιβλίο όσο και στη ταινία , μέσα στη πλοκή.
Αυτό είναι λογικό , καθώς εστιάζει περισσότερο στην υπαρξιακή αγωνιά της συνάντησης
με το Χριστό. Λόγο της υπέρμετρης έμφασης του Ρωμαιοκαθολικισμού στην αμαρτία
και στο πάθος καταλήγεις εξουθενωμένος στο τέλος, παλεύοντας και εσύ ο ίδιος κατά
τη διάρκεια της προβολής.
Όταν ένας άνθρωπος διαβάζει ένα βιβλίο , ανάλογα με τις επιρροές που έχει ,
αυτόματα δημιουργεί και τη δική του κινηματογραφική εκδοχή , γυρίζει το δικό του
φιλμ στο μυαλό του. Είναι απολύτως λογικό λοιπόν να βρίσκει κάνεις διαφορά στοιχεία
που θα μπορούσαν να ενισχύσουν μια ταινία , ανάλογα πως την είχε φανταστεί.
Παρόλα αυτά αυτό που λείπει και από τις δυο ταινίες είναι η ραχοκοκαλιά του βιβλίου.
Η ραχοκοκαλιά είναι η σχέση του π. Ροντρίγκεζ με τον Ιάπωνα οδηγό (και συνεχώς εκπεσόντα και ανανήψαντα Χριστιανό
με αριστουργηματικό τρόπο ) Κιτσίζιρο, ο οποίος στη ταινία του Σκορτσέζε
παρουσιάζεται πιο έξυπνος απο οτι είναι στο βιβλίο, όπου είναι τόσο αδαής και
τόσο αφελής όσο χρειάζεται για να βιώσει με συγκεκριμένο τρόπο τα γεγονότα. Η
μεταξύ τους σχέση ομοιάζει με τη σχέση του Χριστού με τον Ιούδα . Μόνο που στη
περίπτωση του Κιτσίζιρο , προδίδει τον ιερέα ( άρα και το Χριστό ? )και μετανοεί
συνεχώς. Γιατί όμως προδίδει συνεχώς ? Γιατί απελπίζεται . Απελπίζεται γιατί
ζει τις ίδιες διώξεις ξανά και ξανά. Βαρύτατα τραυματισμένος ψυχικά από τη θανάτωση
της οικογένειας του παρότι αποστάτησε. Απελπίζεται από το κόσμο , ο κόσμος τον νικάει.
Βιώνει το κόσμο και το χρόνο κυκλικά , όπως συμβαίνει σε όλες τις παγανιστικές θρησκείες
εξάλλου, μια επαναλαμβανόμενη οδύνη, και όχι ευθύγραμμα, όπως συμβαίνει στο
Χριστιανισμό, η μάλλον καλύτερα , όπως όντως συμβαίνει στην ανθρώπινη ιστορία. Απελπίζεται
και είναι αδύναμος . Όμως και ο π.Ροντρίγκεζ απελπίζεται. Απελπίζεται όχι μόνο από
τη σιωπή του Θεού , αλλά επειδή έχει μάθει να είναι δυνατός. Εκλαμβάνει τη σιωπή
σαν αδυναμία. Σαν αδυναμία του Θεού, που σαν ζωοποιός παράσχει δύναμη και
κουράγιο. Αρά η πηγή της δύναμης του στέρεψε. Και φοβάται. Και αμαρτάνει. Γιατί
όπως λέει και ο ίδιος ( η μάλλον καλύτερα ο Εντο ) η μεγαλύτερη αμαρτία είναι
η απελπισία. Αυτό δείχνει την αδυναμία να εμπιστευτείς και το Χριστό αλλά και
τους ανθρώπους. Από την αρχή ο Ροντριγκεζ περιφρονεί τον Κιτσιζιρο, επιτελεί το
μυστήριο της εξομολόγησης μηχανικά οπότε του το ζητάει, θαυμάζει την ανυποχώρητη
στάση των βασανιζομένων Ιαπώνων Χριστιανών και σαν να θεωρεί τον Κιτσιζιρο κατώτερο.
Όσο όμως συνεχίζει τη πορεία του, τη μοναχική πορεία αρχικά, δείγμα της σιωπής
του Θεού και των ανθρώπων , καταλαβαίνει όλο και καλύτερα τη στάση του . Στο τέλος
του βιβλίου έχουμε ίσως την πιο συγκλονιστική στιγμή. Όταν ο Ροντριγκεζ αποστατεί
νωρίτερα, ακούει το Χριστό να του λέει , πατά με , ποδοπάτησε με , για αυτό ήρθα
στον κόσμο για να με ποδοπατήσεις ! Στο τέλος πια , οντάς αποστάτης και Βουδιστής
, αποδιωγμένος και αποκηρυγμένος από τη μητέρα Εκκλησιά , τελεί το μυστήριο της εξομολόγησης
στον συντετριμμένο Κιτσιζιρο , άλλη μια φορά,
εκτός ιερατικού σχήματος, όταν τον ακούει να λέει ότι άκουσε και ο ίδιος το Χριστό
να του λέει , πατάμε , ποδοπάτησε με, για αυτό ήρθα στο κόσμο για να με ποδοπατήσεις
! Και καταλαβαίνει. Γιατί όπως είχε αναλογιστεί πρωτύτερα , ο Χρίστος δεν ήρθε
να σώσει τους όμορφους και δυνατούς αλλά αυτό που είναι άσχημο και δύσοσμο,
χαμερπές και ευτελές. Αυτοί τον έχουν ανάγκη. Και καταλαβαίνει ότι η αδυναμία
δεν είναι υποτιμητική , όταν συνοδεύεται από ταπείνωση. Αυτή τη ταπείνωση που
δεν αντίκρυσε στον π. Φερειρα , αλλά μια έπαρση, όταν τον συνάντησε πια. Για αυτό
αν και μιλήσανε , η σιωπή μεταξύ τους παρέμεινε. Αλλά με τον Κιτσίζιρο η σιωπή
, η όντως σιωπή έσπασε. Όπως έσπασε και την ώρα της ύψιστης ταπείνωσης , την ώρα
της ποδοπάτησης της εικόνας.
Ο π. Ροντρίγκεζ σκεπτόμενος τον Κιτσίζιρο και κάνοντας αναγωγή της μεταξύ
τους σχέσης με τη σχέση Χριστού- Ιούδα προσπάθησε να εξηγήσει την απογοήτευση
του Χριστού απέναντι στον Ιούδα όταν του είπε : Ότι είναι να κάνεις κανό γρήγορα , αναφερόμενος στα κατοπινά γεγονότα της προδοσίας. Φτάνει στο σημείο να θεωρήσει
τον Ιούδα μαριονέτα στο σχέδιο της θείας οικονομίας ,αντηχώντας προτεσταντίζουσες
αντιλήψεις που ο ίδιος καταπολεμούσε υποτίθεται σαν Ιησουίτης. Ψάχνει να βρει κάποιο
βαθύτερο νόημα στην πράξη αυτή του Ιησού , για να δικαιολογηθεί και ο ίδιος απέναντι
στον Κιτσιζιρο. Μόνο που η απάντηση είναι μπροστά στα ματιά του. Δεν έχει κάποιο
βαθύτερο νόημα , σημειολογικά μιλώντας , αυτή η πράξη. Φράσεις όπως η παραπάνω
, καθώς και οι πιο γνωστές , Απελθέτο απ’ εμού το ποτηριών τούτο, και Θεέ μου ,
Θεέ μου γιατί με εγκατέλειψες, είναι δηλωτικές της πληρότητας της ανθρώπινης
φύσης του Χριστού. Ο Χριστός προσλαμβάνει σύνολο την ανθρώπινη φύση , με όλα τα
πτωτικά παράγωγα της, την οργή , την απογοήτευση , τη κούραση και εν τέλει το
θάνατο. Για αυτό την ανακαινίζει πλήρως.
Πλήρως την εξέλαβε , πλήρως την καπνίζει. Τίποτα δεν του είναι ξένο , τίποτα
δεν του είναι ανοίκειο από την ανθρώπινη φύση. Παραμένει τρεις μέρες σιωπηλός
στο τάφο και απογοήτευση και απελπισία βασιλεύουν. Αλλά με την Ανάσταση του , η
ιστορία , η ανθρώπινη ιστορία σπάει τη σιωπή και η ελπίδα επανέρχεται.
Η σιωπή μπορεί να γίνει εκκωφαντική ώρες ώρες , με έναν ήχο πιο
διαπεραστικό από οποιονδήποτε ήχο της πόλης, είτε προέρχεται από το Θεό όπως νομίζουμε
, είτε από τους ανθρώπους. Απελπισία μας καταλαμβάνει με όσα μας συμβαίνουν .
Το παίζουμε δυνατοί για το θεαθήναι όπως κάνουν οι ισχυροί του κόσμου τούτου. Νομίζουμε
η δύναμη στην εξωτερική της εμφάνιση είναι ο δρόμος της νίκης και οχυρωνόμαστε
στον εαυτό μας ανήμποροι να συναναστραφούμε ουσιαστικά με το συνάνθρωπο. Αλλά όπως λέει
και το σύνθημα ΄΄ Στο δρόμο σπάμε τη σιωπή ΄΄. Οπού για να βγεις στο δρόμο, προϋποθέτει
έξοδο από σένα και συνάντηση με τον πλησίον . Αλλά συνάντηση σε όλα . Και στα όμορφα
και στα άσχημα, και στα εύκολα και στα δύσκολα. Ο αδύναμος δεν θέλει χλεύη και απόσυρση
αλλά κατανόηση και αγάπη.
Όλη η πορεία μας στο κόσμο μπορεί να συνοψιστεί στην εξής φράση από το Ευαγγέλιο
του Ιωάννη : ἐν τῷ κόσμῳ θλῖψιν ἕξετε· ἀλλὰ θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον. Αυτό το θαρσείτε έχουμε ανάγκη να ακούμε απο τον συνάνθρωπο αλλά
και να το λέμε κιόλας. Αυτή είναι η πραγματική δύναμη. Και στο τέλος τέλος , με
μια δόση υπερβολής , καλύτερα να ποδοπατούμε το Χριστό πάρα να ποδοπατούμε πάνω
στις σάρκες των άλλων ανθρώπων.
Υ.Γ.
Για τη Ρόζα , που τέτοιες μέρες πριν ένα περίπου αιώνα , κάποιοι παραχώσαν
κάπου το κορμί της ,με συντροφιά της τον Κάρλ Λήμπκνεχτ, γιατί αρνήθηκε να ποδοπατήσει πάνω στις
σάρκες των προλεταρίων του Α Παγκοσμίου Πολέμου και προσπάθησε να νικήσει αυτόν
τον σάπιο κόσμο.
Δημήτρης Πλανάς
